Sosyal medyada bu sıralar sıkça karşılaştığımız aşağıdaki görsel Samuel Canini adlı bir maske tasarımcısına ait. Aslında bu görseldeki Samuel Canini’nin ta kendisidir. Fotoğraf çekildikten sonra eğlence amacıyla fotoğraf üzerinde oynama yapılmış. Fotoğrafın çekilmesinden 7-8 yıl geçtikten sonra görsel kötü amaçlar taşıyan bazı kişilerin sosyal medya hesaplarında profil fotoğrafı olarak kullanılmaya başlanmasının ardından tekrar gündeme geldi. Gündeme gelme konusu Instagram hesabına yüklendiği zaman hesabın kapatılmasına neden olmasıdır.
Bu görsel bir süre incelendiğinde insanlarda rahatsız edici bir etki bırakmaktadır. Beynimizin alışık olduğu standartlarda bir yüz estetiği formu vardır. Fakat görsele baktığımızda bu estetik algı standartlarıyla örtüşmediği görülmektedir. Bu sebeple de beynimiz bu görseli algısal olarak tamamlayamadığından huzursuzluk hissini yaratıyor. Bu duruma ek olarak günlük hayatta sık olarak maruz kalmadığımız bu tip bir uyaran karşısında beynimiz korku ve endişeye neden olacak hormonları salgılamaya başlıyor. Yaşadığımız bu dönemde teknolojinin hızla ilerlemesinden ötürü yapay zeka ile çalışan robotlar ve gerçekten insan gibi görünen nesnelere maruz kalındığında oluşan endişe hissi Masahiro Mori’ye ait “Tekinsiz Vadi Hipotezi” ne göre oldukça normaldir.
İçindekiler
Tekinsiz Kavramı Nedir?
Tekinsiz kavramı aslında 20. Yüzyılın başlarında ilk olarak 1906’da Ernst Jentsch tarafından 1906 yılında Tekinsizin Psikolojisi makalesinde ortaya konulup ardından Freud ve Lacan gibi bilim insanları tarafından da değinilmiştir. Jentsch’e göre tekinsizliğin entelektüel alandaki belirsizlik olduğunu ileri sürerken, Freud bu tanımı yetersiz bulmuştur. Freud ise 1919 yılında Tekinsiz makalesinde bu kavramı ele almakla birlikte, bu kavramı korkunun kaynağı olarak göstererek “bastırılmış olanın geri dönüşü” olarak formüle etmiştir. Tekinsiz kavramı, tekin olmayan, tanıdık olmayan anlamlarıyla birlikte Freud’a göre aslında örtülü kalması gerektiği halde açığa çıkmış her şey anlamına gelmektedir.
Buna örnek olarak ölüm, bebek, kukla, ikizler, yinelemeler, perili ev gibi tekinsiz motiflerden bahsedebiliriz. Tekinsizliğin altında onu vaat eden iki kavramdan bahsedebiliriz. İlk olarak Freud’un eksik bir tanım olduğunu ifade ettiği, “zihinsel belirsizlik”, “yabancılık hissi”, “ait hissetmeme” diye nitelendirilir. Bunun haricinde Jentsh’e göre, “tekinsizlik hissinin oluşumundaki en temel faktör zihinsel belirsizliktir; böylece tekinsiz, daima olması gerektiği yerde olup olmadığının bilinemediği bir şeydir. Çevresiyle aidiyet bağı kuran kimseler, bu ortamdaki nesneler ya da olaylarla ilgili tekinsizlik hissini daha az duyumsayacaklardır.” (Jentsh’den akt. Freud, 1919, s.2). Freud Jentsh’i eleştirerek tekinsizliği var eden sebebin sadece zihinsel belirsizliğe bağlı kalmayacağını öne sürerek ikinci faktörden bahsetmiştir. Buna göre, sadece geçmişte bilinilen bir şeyin üzerine eklenen yeni bir kavrayış olmasından ötürü oluşan yabancılık hissinden olmayıp bilinçdışında bastırılan kavramların bilinç düzeyine çıkması ile meydana gelen korku ve kaygıdır. Tekinsizin işleyiş biçimi olarak bilinçdışından bastırılmış olgunun, bilince gelmesiyle alışagelmiş olanın yabancılaşması halinde ortaya çıkarak kendini göstermesidir. Bireyin algı dünyasındaki yabancılaştığı olgular karşısındaki korku, çaresizlik ve kaygının ifadesidir.
Bu zamana kadar içinde kendini var hissettiği fakat varılan noktada kendini dışarda bulduğu ve anlam tabanını kaybettiği olgudur. Tekinsizlik kavramı hakkında günümüzde insan ve robot konu başlığı altında farklı çalışmalar yapılmaktadır. California Üniversitesi öğretim üyesi olan Ayşe Saygın “tekinsizlik” kavramını, beyin sinyalleri üzerinden yorum getirmeyi ele almıştır. Ele alınan hipoteze göre, beynin öngördüğü, sezinlediği ve beklenti içinde bulunduğu durumların olmaması karşısında kaçınma davranışı gösterdiğiydi. Ayşe Saygın’nın yapmış olduğu araştırmada katılımcı olarak yaşları 20 ile 36 arasında değişen robotlarla ilişkisi olmayan 20 farklı yetişkin deneğe içeriğin aynı olduğu Repliee Q2 adı verilen robotu da barındıran 3 video gösterildi. Bu 3 videonun birinde robotun videoda yaptığı hareketlerin aynısını yapan insan, ikincisinde Repliee Q2 adı verilen robot ve sonuncusunda ise robotun deforme olmuş hali vardı. Repliee Q2 adı verilen robot yüzündeki 13 motoru sayesinde normal bir insan gibi jest ve mimikleri kullanabiliyor.
Araştırmacılar bu robotun el sallarken, su içerken, masadan bir parça kağıt alırken ve kafa sallarken ki videolarını çekmişler. İnsanın da aynı hareketleri uyguladığı videosunu çekerken diğer yandan robotun sentetik derisi soyulmuş ve yanmış bir şekilde hareketlerin tekrarlanmış halde videosunu çekmişlerdir. Bu gösterim anında deneklerin manyetik rezonans cihazı(MR) ile beyin sinyalleri kaydedildi. Elde edilen sonuç ise, beyin sinyallerinin insan görünümündeki androidin olduğu videoyu izlerken dalgaların hareketliliğinin tavan noktaya ulaşmasıydı. Bu bulgular ışığında, uzmanların yorumu ise beyindeki algılama esnasında önce insan olarak algılanan nesnenin hareketleri sonrasında “insan değil” haline gelmesiyle beynin bu durumda tekrar yapılandırma ihtiyacı duyduğu yönündedir. Bu bilgiler ışığında beynimizin kaygı ve endişe hissedip tekrardan yapılandırma ihtiyacı gütmesi garip bir durum değildir. Bu durum tekinsiz vadi hipoteziyle açıklanmaktadır.
Tekinsizlik Vadisi Hipotezi (Uncanny Valley) Nedir?
İlk kez Tokyo Teknoloji Enstitüsü’nde Japon robotbilim profesörü olan Masahiro Moto’nun 1970 yılında Bukimi no Tani Gensho adlı makalesinde kişilerin insana benzeyen ve insan gibi davranan robotları gördüğünde gösterdikleri tepkilerini zihinsel olarak incelemiştir. Mori bu fikri ortaya koyarken, Ernst Jentsch’in 1906 yılında bahsettiği “Tekinsizliğin Psikolojisi” ve Freud’un 1919 yılında geliştirdiği “Tekinsiz” makalelerini kaynak almıştır.
Tekinsiz vadi kavramı Mori’ye göre bireylerin insana benzeyen robot, maket, bilgisayar efekti gibi yapay nesnelerin olağan halinden ayırt edilmesiyle duygusal değişikliği inceleyen bir hipotezdir. Başka bir deyişle, tekinsiz vadi bir robotun tamamen insan niteliğinde görünmeyip benzer şekilde görünmesi ve davranması karşısında yaşadığımız şaşkınlık, tiksinti, nefret ve ürkme şeklinde olumsuz duyguları açıklamayı hedefleyen bir varsayımdır. Mori söz ettiği vadi kavramında, robotun insana benzerlik düzeyiyle, insanın bu robota verdiği tepki arasındaki ilişkiyi simgeleyen bir grafik ortaya koymuştur
Tabloya bakıldığında, robotun dış görünüşü ve davranışları insana benzerlik açısından aynı düzeye geldikçe, örneğin oyuncak robotlar gözlemci insanın robota karşı oluşan duygusal tepkisi olumlu ve empatik olarak artmaktadır. Fakat robotun insansı özelliklere benzerliği arttıkça, olumlu ve empatik olan duygular tam tersi olarak olumsuz duygulara yol açar. Sonrasında oluşan olumsuz duygular aşılabilirse robotun insansı özellikleri daha da arttırıldıkça “neredeyse insan” ve “tamamiyle insan” kavramlarını ayıran derin boşluğa takılmaz. Burada insana benzetmeye çalışılan ama başarılı olamamış robotları görebiliriz tıpkı cesete benzer olduklarını örnek olarak sunabiliriz. Bir bütün olarak bakıldığında insana tıpatıp benzemezler fakat kısmi olarak benzerlik söz konusudur. Yapay bir kol düşünecek olursak metalden yapıldığında insanlar için bir şey ifade etmezken, insan derisine benzerlik gösterdiğinde çekinceli yanaşabiliriz. Aynı zamanda o kol hareket ediyorsa bir endişe hali uyandırır. O an içinde bulunulan durum tekinsiz vadidir. Buna ek olarak, yatan bir ölü bedenin harekete geçmiş zombiden daha az endişe uyandırması örnek olabilir.
Tekinsiz Vadi Hipotezini Destekleyen Zihinsel Süreçler
Sağlıklı Eş Seçimi
Evrimde büyük bir rol oynayan içgüdülerin, insanları çekici olmayandan uzaklaştırmaya yönelik harekete geçmesi tetikleyici bir unsur olarak görülebilmektedir. En çok kabul gören teori, Dartmouth College psikologlarından olan Thalia Wheatly’ye aittir. Wheatly’e göre zihnimiz bizim sağlık yönünden en kusursuz partneri seçecek şekilde evrimsel bir uyarılma sistemine sahiptir. Bunun anlamı beynimiz soyun devamlılığını sağlamak amacıyla üremek için en uygun partneri seçmeye çalışır. Eğer karşıdaki kişinin sağlık problemleri varsa beyin bunu soyun devamlılığı için bir tehlike olarak algılar.
Ölümlüğün Belirginliği
Genel olarak yaşam içerisinde bir gün öleceği hatırlatılan bireyin bu gerçekliğin aklına gelmesiyle duyduğu farkındalık hissini belirtir. Bazı bilim insanları parçalarla birleşmiş olan robotla karşılaşıldığında “hepimiz birer ruhsuz makineyiz” tarzında bilinçaltında bir düşüncenin oluştuğunu savunmaktadır. İnsana fazla benzeyen robotlarla karşılaşıldığında ise “ilişkilerde bizlerin yerine geçebileceği” hissi uyandırdığını öne atmışlardır. Bunları göz önünde tuttuğumuzda ise genel bir çerçevede bakıldığında vücut kontrolünün kaybedebileceği korkusu oluşur.
Patolojilerden Kaçınma
Robotla karşılaşıldığında iğrenme, kaygı, tiksinme şeklinde ortaya çıkan patojenlerden sakınma güdüsüyle hareket geçen bilişsel mekanizmaları tetikler. İnsana benzeme oranı arttıkça, robotun eksiklikleri buna paralel olarak daha çok göze batar. Bu eksikliklerle birlikte hastalıkların, bakterilerin, virüslerin ve diğer parazitlerin uyarıcısı olabileceği algısını uyandırırlar. Bu durum fiziksel olarak deformasyona uğramış, hasta bir insan gördüğümüzde hissettiklerimizle benzerdir. Bu sebeple robotlarda fark ettiğimiz dış görünüşüne ilişkin bozukluklar ve eksiklikler cesetlere veya fiziksel olarak var olan hastalıklara sahip insanlara karşı içgüdüsel olarak hissettiğimiz korku, dehşet ve tiksinti hislerini var eder.
İnsan Normlarının İhlali
Robot gereken düzeyde insan dışı bir varlık gibi ise, empati yapılarak insana benzeyen yönleri fark edilecektir. Fakat robot gereken düzeyin üstünde insana benziyorsa, insan olarak algılanıp sergilediği insan dışı hareketler insanlar üzerinde kaygı ve gariplik hislerini uyandırır. Buna bağlı olarak insanın algısında belirsiz oluşur. Tekinsiz vadide sıkışan robotun insana benzeyen özelliklerinin övülmesinden ziyade benzemeyen yönlerinin eleştirilmesiyle başarısız bir robot olduğu izlenimi oluşturulur.
Bu yazıyı yazan uzmanlarımız
Psikolog Gamze Baran
Psikolog Cansu Eygören
Ayrıca şu yazılarımızı da okuyabilirsiniz.
